Categorie: Skepticisme

Tijdens een podcast interview van de Economist met Steven Pinker maakte deze een opmerking waar ik me wel in kan vinden.

“It is very hard to make the argument that faith in supernatural forces could be a progressive development because the world is not governed by miracles. It is not governed by devine intervention. It is governed by the laws of nature and by human action. To the extent that our policies are driven by believes and things that do not exist they are unlikely to result in increasing human welfare.”

The Economist asks:
What grounds do we have to be optimistic about an Open Future?
A conversation with Steven Pinker
April 19th 2018

In veel discussies over zgn. alternatieve medicijnen valt altijd wel het woord `Big-Pharma` hetgeen dan onmiddellijk associaties moet oproepen met de grote boosaardige multinationals, het militair-industrieel complex, etc. Iets dat alleen maar gericht is op winst en zeker niet op het leveren van middelen die zieke mensen genezen. De farmaceutische industrie schijnt volgens de ware gelovigen volledig gericht te zijn op het uitmelken van de mensheid. Dit natuurlijk volledig in tegenstelling zijnde met wat zich noemt de alternatieve geneeskunde. Deze is altruïstisch, heeft alleen maar oog voor het welzijn van de mens en is er zeker niet op gericht het grote geld zo snel mogelijk binnen te halen.

Laten we dus eens een oppervlakkige blik werpen op homeopathische geneesmiddelen. Daarvan is bewezen dat enige werking, die een zieke meent te ervaren, volledig toe te schrijven is aan het placebo-effect. Bij homeopathische middelen gaat men uit van een oertinctuur die vervolgens meerdere malen verdund wordt, vaak tot in het oneindige ( bij ongeveer 12C (24D=10^24 x verdund) is de kans dat er nog een enkel molecuul van de oertinctuur aanwezig is in de oplossing dan nagenoeg 0).

Er zijn veel middelen op de markt die werken tegen koorts, hoofdpijn en misselijkheid. Vergelijken we nu een homeopathisch middel met reguliere merkloze medicijnen dan kunnen we een interessante observatie maken.

De keuze voor een merkloos medicijn in deze is bewust gemaakt. De werking van de actieve component is via vele klinische studies bewezen en we kunnen daarom stellen dat deze het placebo effect ontstijgen. Aangezien het oorspronkelijke patent verlopen is worden er geen ontwikkelkosten meer in de prijs verwerkt. Bij mijn weten worden homeopathische middelen door de fabrikant niet aan dezelfde, jaren durende, klinische studies blootgesteld als de reguliere medicijnen, dit type kosten hoeft de fabrikant van homeopathische middelen dus niet in de prijs te verdisconteren. De farmaceutische industrie spendeert ca. 15-20% van haar omzet aan R&D. Biohorma (het moederbedrijf van A. Vogel) claimt ook nieuwe middelen te ontwikkelen maar de website geeft niet aan om welke bedragen het gaat. We kunnen er echter zeker van zijn dat dit type `R&D` veel minder kostbaar is o.a. door het feit dat dit type middelen niet aan dezelfde strenge eisen moet voldoen als reguliere medicijnen. Ook moge het duidelijk zijn dat de fabrikanten die merkloze medicijnen verkopen nog steeds enige winst maken, anders zouden ze dit soort producten niet verkopen.

Op de website van A. Vogel kunnen we dan wat daar een homeopathisch geneesmiddel genoemd wordt vinden:
Belladonna D4 (alcoholgehalte ca. 50% v/v), 50 ml: € 9.95

Twee weken geleden kon men nog op de website lezen dat het middel werkte tegen koorts, hoofdpijn en misselijkheid. Dat is momenteel niet meer het geval. Nu staat er dat het een middel is `zonder specifieke therapeutische indicatie`. Ook wordt er vermeld dat ‘op de verpakking van homeopathische geneesmiddelen mag door nieuwe wetgeving vanaf 1 september 2012 niet meer vermeld worden waar het middel voor bedoeld is (claim/indicatie)`. Ook vermeldenswaard is dat ik dit middel twee weken geleden nog op de websites van Etos en Kruidvat kon vinden (tegen dezelfde prijs) als middel tegen koorts, hoofdpijn en misselijkheid. Momenteel kan ik het middel echter niet meer vinden op deze websites. Homeopathisch weg verdund?

 

Vergelijken we nu de prijs van Belladonna D4 met een aantal reguliere merkloze medicijnen:
• Etos paracetamol, 48 tabletten: € 0.99
• Etos Ibuprofen (400 mg), 20 tabletten: € 1.58
• Kruidvat Paracetamol /Coffeïne, 100 stuks: € 3,98
• Kruidvat PPC Tabletten, 20 stuks: € 1,29

Voor een flesje van 100 ml 70% alcohol betaal ik als eindverbruiker bij de Etos € 1.65. Uitgaande van 1 l oertinctuur maakt men vervolgens 10000 l middel hetgeen overeenkomt met 200000 flesjes. Al met al moge het dus duidelijk zijn dat de grondstoffen (oertinctuur + verdunningsvloeistof + verpakking) niet zwaar bijdragen aan de prijs van het homeopathische middel.

We kunnen dus alleen maar concluderen dat de winstmarge op dit product aanzienlijk is. De conclusie lijkt dus ook gerechtvaardigd dat men voor dit type homeopathische middelen van `Big-Kwak` kan spreken.

N.B.
Belladonna of Wolfskers is een plant die zeer giftig is, ze bevat nl. enkele extreem giftige alkaloïden (o.a. atropine). De indicator D4 geeft aan dat de oertinctuur 10000x verdund is. Dat zou voldoende moeten zijn om het product ongevaarlijk te maken. Ik heb echter geen idee wat de concentratie van alkaloïdes in de oertinctuur is en vraag me nu dus af of er voldoende klinische studies aanwezig zijn die dat ook daadwerkelijk aantonen dat het product ongevaarlijk is.

 

Op 14 mei 2015 las ik in de Volkskrant in een artikel de kreet “Spiritueel Industrieel Complex”, hetgeen onmiddellijk een gevoel van herkenning bij me opriep. Hiermee bedoel ik dat een combinatie van woorden gebruikt zie worden die een fenomeen dat ik nu al enige tijd meen waar te kunnen nemen op een goede en compacte manier beschrijft.

Dat betekent ook dat ik het begrip misschien interpreteer op een manier zoals het oorspronkelijk niet bedoeld was.

Voor mij betekende het dat het een goede omschrijving gaf van wat zich allemaal manifesteert op het gebied van de zogenaamde “alternatieve geneeskunde”, hetgeen op misschien een enkele uitzondering na, een andere naam voor kwakzalverij is, alsmede al die vage methodieken die o.a. ook door HR mensen en zgn. spirituele genezers gebruikt worden. Hier valt dus alles onder, de reiki therapieën, de kwantum therapieën, homeopathie, de fabrikanten van homeopathische geneesmiddelen en bepaalde zgn. kruiden middelen, chiropractici, Briggs Meyer, NLP, en ga zo maar door, ik zal vast wel een zeer groot deel niet hebben vermeld.

Als ik enkele kenmerken zou vermelden is dat ze zich tegen klassieke geneeskunde verzetten, zich tegen wetenschappelijke inzichten waaronder academische psychologie verzetten, of deze op een dusdanige manier verdraaien dat de oorspronkelijke betekenis verloren gaat, zich baseren op vaag onderzoek, soms op grote databases (waarbij het onduidelijk is wat ze nu precies met de verzamelde data doen) en ga zo maar door. Het voornaamste algemene kenmerk is dat ze geld willen verdienen, vaak over de rug van de zwakkere medemens (die soms wel erg goedgelovig is) en dat deze gehele industrie een hoeveelheid geld vertegenwoordigd die in de miljarden loopt, hetgeen de benaming “industrieel complex” rechtvaardigt.

Het begrip schijnt geïntroduceerd te zijn door Jonathan Herzog in zijn artikel “America’s Spiritual-Industrial Complex and the Policy of Revival in the Early Cold War” (Journal of Policy History, 22 3 2010, p. 337-365). De betekenis die er in dit artikel aan toegekend wordt is echter een andere dan ik hierboven hanteer. Volgens Herzog was het de, eind jaren 40 en de jaren 50, geplande en voorzichtig gestuurde gebruik van overheidsretoriek en bedrijfsvoorzieningen om een religieuze “revival” voort te brengen. De Amerikaanse leiders geloofde dat seculaire instituten en geloof niet voldoende in staat waren om instrumenten te leveren die de samenleving nodig had in de Koude Oorlog, zich specifiek afzettend tegen het atheïsme van het communisme.

Zoals men dus kan zien lijkt deze omschrijving af te wijken van degene die ik geschetst heb. Bij nadere beschouwing zie ik toch wel weer voldoende overeenkomsten. In zijn meest simpele vorm het misbruiken van religieuze symbolen om mensen bewust te misleiden en daarbij hun eigen grondwet geweld aandoen.

Het moge duidelijk zijn dat ik deze kreet in de toekomst vaker wil gebruiken, in de context waar ik deze heb proberen te schetsen of dat formeel correct is of niet.

Het Dunning-Kruger effect is een psychisch verschijnsel. Het treedt op bij incompetente mensen die juist door hun incompetentie het metacognitieve vermogen missen om in te zien dat hun keuzes en conclusies soms verkeerd zijn.

Incompetente mensen overschatten nogal eens hun eigen kunnen, en daardoor wanen ze zich bovengemiddeld competent. Mensen die werkelijk bovengemiddeld competent zijn, hebben daarentegen de neiging hun eigen kunnen te onderschatten. Minder competente mensen slaan zodoende hun eigen capaciteiten hoger aan dan zij die veel competenter zijn. Dat kan een verklaring zijn voor het gebrek aan intellectueel zelfvertrouwen waar sommige competente mensen mee kampen: zij gaan ervan uit dat anderen net zo capabel zijn als zijzelf. Incompetente mensen vergissen zich dus doordat ze zichzelf te hoog inschatten, terwijl competente mensen zich vergissen doordat ze anderen te hoog inschatten.

In 2016 was ik een van de bezoekers op het jaarlijkse congres van de stichting Skepsis in “De Eenhoorn” in Amersfoort. Ik beschouw dit congres als een van mijn jaarlijkse uitjes en ook dit jaar was het zeer onderhoudend. De titel van dit congres was ‘Niet overtuigd door de wetenschap’ en de onderwerpen die aan de orde kwamen hielden zich bezig met de vraag waarom mensen waarde hechten aan niet-bewezen ideeën en er zelfs in zee mee gaan, samenzweringstheorieën en welke rol wetenschapscommunicatie speelt. Ook was er een zeer vermakelijk optreden van de cabaretière Dorine Wiersma.

De Stichting Skepsis biedt een kritische blik op paranormale verschijnselen en pseudowetenschap. Ze geven ook het tijdschrift “Skepter” uit, hetgeen ik iedereen die een meer onderbouwde beoordeling van allerlei hypes wil lezen kan aanbevelen. Uiteraard ben ik donateur van de stichting.

Het is dus eigenlijk een beetje ironisch dat het congres gehouden wordt in een congrescentrum dat vernoemd is naar een mythisch wezen. Nog ironischer was de observatie, zoals men in onderstaande foto kan zien, dat tegelijkertijd met het congres in andere zalen lessen in homeopathie gegeven werden. De pseudowetenschap waar nu wel eenduidig van is aangetoond dat ze niet werkt en op geen enkele manier het placebo-effect kan ontstijgen.

Een van de argumenten die men weleens te horen krijgt als men zich kritisch uitlaat over homeopathie is dat homeopathie in iedere geval relatief ongevaarlijk is. Uiteindelijk krijgt de patiënt door het verdunningsprincipe dat men toepast alleen maar wat water, alcohol of een suikerpilletje toegediend. “Het werkt niet maar het helpt wel”, door het placebo-effect. Het is niet de eerste keer dat ik dit neerpen maar het mag nog wel eens gezegd worden. Homeopathie is een pseudowetenschap waar nagenoeg eenduidig van is aangetoond (in vele, vele studies) dat ze niet werkt en op geen enkele manier het placebo-effect kan ontstijgen. Het echte gevaar is echter het is het geloof dat homeopathie werkt. En dat argument gaat ook wel op zolang men maar over een eenvoudige verkoudheid of een griepje praat. Daar zijn geen echte werkzame reguliere medicijnen voor en men zal die moeten uitzieken.

Dat wordt echter anders als men bijvoorbeeld, voor men op vakantie gaat naar Afrika, bij de homeopathische arts langsgaat en die je dan een homeopathisch middel als bescherming tegen malaria geeft i.p.v. echte medicijnen. Dan geloof je misschien dat je bescherm ben maar dat is niet het geval. In zo’n geval is dat echt gevaarlijk voor je gezondheid. Nog gevaarlijker wordt het als organisaties zoals “Homeopaten zonder grenzen ” zogenaamde hulp gaan verlenen in crisisgebieden, zoals bv bij de Ebola epidemie.

Recentelijk zat ik het NWT magazine van December 2010) te lezen en naar aanleiding van een artikel dat ik daarin las heb ik er spijt van gekregen dat ik dit nummer niet gekocht heb. Het artikel waarnaar ik refereer is geschreven door Maarten Keulemans, Jet Salomons en Petra Tiemens en is getiteld “Waar maar raar” (nwtmagazine, december 2010, p. 23-31). In het artikel worden verschijnselen besproken die vroeger min of meer onder het  paranormale vielen maar waar voortschrijdend wetenschappelijk inzicht er soms toe geleid heeft dat we deze beter kunnen duiden. Ook vind ik dat ik dat dit artikel een goede ondersteuning is voor het “Scheermes van Occam”, het bevestigd wederom dat we geen bovennatuurlijke fenomenen hoeven aan te roepen ter verklaring van het waargenomene, het reële universum bevat nog genoeg verrassingen. Verschijnselen die in dit artikel besproken worden zijn Hypnose, Uittreding, Mystieke ervaringen, Verschijningen, Visioenen, Stemmen horen, Voodoo  en Accupunctuur. Het gaat me iets te ver om deze verschijnselen in detail te bespreken, men kan daarvoor beter zelf het artikel lezen. Ik wil me beperken tot de voornaamste conclusies.

Op basis van PET en MRI scans heeft men kunnen vaststellen dat hypnose  inderdaad een fysiologisch effect heet. Door een specifiek hersengebied te beïnvloeden wordt de aandacht min of meer afgeleid van de pijn die men voelt. Ook lijkt onderzoek te bevestigen dat men een duidelijk onderscheid kan maken tussen hypnose en het placebo effect.

Over het veel voorkomende uittreding gevoel  kan men kort zijn. Het is gelukt om dit in het lab op te roepen (Olaf Blanke, Nature 19 September 2002; Science, 24 augustus 2007; The New England Journal of Medicine, 1 November 2007; Journal of Neuroscience, 19 januari 2005). Het belangrijkste dat men in deze moet onthouden is dat mensen die dit gevoel ondergingen niet in staat waren om (bv)  te beschrijven welk voorwerp er boven op een kast lag. Het is mogelijk om het gevoel van het  zelf te ontregelen waardoor het brein met een krachtige illusie antwoord nl het gevoel van buiten het lichaam te treden. Het is en blijft dus echter een illusie.

Mensen die geregeld mystiek ervaringen ondergaan (priesters, mystici, etc) worden tegenwoordig ook uitgebreid onderzocht. Mystieke ervaringen kan men koppelen aan vier verschillende patronen van hersenactiviteit. Blijkbaar is er niet een enkele vorm van meditatie maar zijn er meerdere manieren. Waarschijnlijk hebben we hier met een evolutionair mechanisme te maken. Religie maakt het mogelijk om hechtere groepsverbanden te smeden hetgeen een evolutionair voordeel oplevert. Ook schijnt meditatie er toe bij te dragen dat het immuunsysteem versterkt wordt en de stress verminderd. Het is me echter niet helemaal duidelijk of het een niet automatisch het gevolg is van het ander (meditatie à rust nemen à minder stress à beter voor het immuun systeem). Ik vraag me dus af of voldoende rust nemen niet hetzelfde resultaat oplevert.

Verschijningen schijnt men te kunnen koppelen aan geluidsgolven met lage frequenties (19 Hz). Deze schijnen angstgevoelens te kunnen oproepen.

Het stukje over visioenen vond ik niet erg overtuigend. Mogelijk dat magneetvelden het brein “paranormale” ervaringen kunnen bezorgen, maar er is nog veel discussie gaande over dit onderwerp.

Mensen die stemmen horen die anderen niet kunnen horen ondergaan deze beleving waarschijnlijk door een stimulatie van de primaire auditieve cortex , hetgeen men met fMRI-scans heeft waargenomen (Iris Sommer, UMC Utrecht). De stemmen komen dus niet van buiten maar ontstaan in de hersenen. Op de fMRI scans is te zien dat zes seconden voordat de stemmen beginnen er een verandering in activiteit in de parahippocampus optreedt, waar herinneringen liggen opgeslagen. Mogelijk dat een hogere dopamine-afgifte in de hersenen er bij auditief hallucinerende mensen voor zorgt dat herinneringen minder goed worden onderdrukt.

Voodoo, of het geloof in de woorden van een autoriteit. Mensen kunnen klachten krijgen omdat ze geloven dat ze die zullen krijgen. We hebben allen wel eens van het placebo effect gehoord, waarbij de kracht van de suggestie genezend werkt. Bij het nocebo effect (http://en.wikipedia.org/wiki/Nocebo) vindt het omgekeerde plaats, de kracht van de suggestie wekt negatieve effecten op. Sommigen mensen lijken gevoeliger te zijn voor de bijwerkingen die in de bijsluiter van een geneesmiddel vermeldt staan zodra ze deze gelezen hebben.

Accupunctuur is in deze weer wat interessanter, de meeste claims die gemaakt worden over de effectiviteit van accupunctuur zijn niet van een placebo effect te onderscheiden. Edzard Ernst een van de onderzoekers die in een aantal studies heeft aangetoond dat het niet werkt voor pijnonderdrukking. Bij een kwaal lijkt accupunctuur echter wel effect te sorteren nl misselijkheid die ontstaat na een operatie, door chemotherapie, bij zwangerschap of door wagenziekte. Deze misselijkheid lijkt te voorkomen te zijn door een naald in accupunctuurpunt p6 te steken. Stimuleren van het P6 punt vermindert spiersamentrekkingen in de maag en zorgt er voor dat de onderste slokdarm-kringspier minder verslapt, waardoor de neiging tot braken afneemt.

Paranormalia die het niet haalden en die naar jaren van onderzoek als onzin afgeserveerd kunnen worden zijn Homeopathie (meta-analyse van 110 studies, gepubliceerd in The Lancet op 27 augustus 2005), Wichelroedes (ideomotorisch effect), Astrologie (de neiging van mensen om algemene uitspraken op zichzelf te betrekken), Telepathie (talloze experimenten bevestigen dat het niet bestaat) en Aardstralen (bestaan niet).

Bovenstaande is een samenvatting van het artikel waarbij ik geprobeerd heb me op de essentie te richten. Op een aantal punten is het artikel iets genuanceerder dan mijn samavatting.