Op 14 mei 2015 las ik in de Volkskrant in een artikel de kreet “Spiritueel Industrieel Complex”, hetgeen onmiddellijk een gevoel van herkenning bij me opriep. Hiermee bedoel ik dat een combinatie van woorden gebruikt zie worden die een fenomeen dat ik nu al enige tijd meen waar te kunnen nemen op een goede en compacte manier beschrijft.
Dat betekent ook dat ik het begrip misschien interpreteer op een manier zoals het oorspronkelijk niet bedoeld was.
Voor mij betekende het dat het een goede omschrijving gaf van wat zich allemaal manifesteert op het gebied van de zogenaamde “alternatieve geneeskunde”, hetgeen op misschien een enkele uitzondering na, een andere naam voor kwakzalverij is, alsmede al die vage methodieken die o.a. ook door HR mensen en zgn. spirituele genezers gebruikt worden. Hier valt dus alles onder, de reiki therapieën, de kwantum therapieën, homeopathie, de fabrikanten van homeopathische geneesmiddelen en bepaalde zgn. kruiden middelen, chiropractici, Briggs Meyer, NLP, en ga zo maar door, ik zal vast wel een zeer groot deel niet hebben vermeld.
Als ik enkele kenmerken zou vermelden is dat ze zich tegen klassieke geneeskunde verzetten, zich tegen wetenschappelijke inzichten waaronder academische psychologie verzetten, of deze op een dusdanige manier verdraaien dat de oorspronkelijke betekenis verloren gaat, zich baseren op vaag onderzoek, soms op grote databases (waarbij het onduidelijk is wat ze nu precies met de verzamelde data doen) en ga zo maar door. Het voornaamste algemene kenmerk is dat ze geld willen verdienen, vaak over de rug van de zwakkere medemens (die soms wel erg goedgelovig is) en dat deze gehele industrie een hoeveelheid geld vertegenwoordigd die in de miljarden loopt, hetgeen de benaming “industrieel complex” rechtvaardigt.
Het begrip schijnt geïntroduceerd te zijn door Jonathan Herzog in zijn artikel “America’s Spiritual-Industrial Complex and the Policy of Revival in the Early Cold War” (Journal of Policy History, 22 3 2010, p. 337-365). De betekenis die er in dit artikel aan toegekend wordt is echter een andere dan ik hierboven hanteer. Volgens Herzog was het de, eind jaren 40 en de jaren 50, geplande en voorzichtig gestuurde gebruik van overheidsretoriek en bedrijfsvoorzieningen om een religieuze “revival” voort te brengen. De Amerikaanse leiders geloofde dat seculaire instituten en geloof niet voldoende in staat waren om instrumenten te leveren die de samenleving nodig had in de Koude Oorlog, zich specifiek afzettend tegen het atheïsme van het communisme.
Zoals men dus kan zien lijkt deze omschrijving af te wijken van degene die ik geschetst heb. Bij nadere beschouwing zie ik toch wel weer voldoende overeenkomsten. In zijn meest simpele vorm het misbruiken van religieuze symbolen om mensen bewust te misleiden en daarbij hun eigen grondwet geweld aandoen.
Het moge duidelijk zijn dat ik deze kreet in de toekomst vaker wil gebruiken, in de context waar ik deze heb proberen te schetsen of dat formeel correct is of niet.