Er is veel onderzoek gedaan dat bewijst dat veel alternatieve geneeswijzen niet helpen. Een centrale vraag wordt dan echter: als er zoveel overtuigend bewijs is dat het overgrote deel van al die alternatieve therapieën niet werkt, hoe komt het dan dat zoveel mensen er zo tevreden over zijn en er zich zo goed bij voelen? Hoe verklaar je dat het niet werkt maar wel helpt? Dat is inderdaad de hamvraag en er zijn een aantal uiteenlopende verklaringen die elkaar naadloos aanvullen en versterken. Ten eerste is er wat we in de statistiek de ‘regressie naar het gemiddelde’ noemen. Je voelt je heel sIecht en wat later voel je je weer normaal. (Het omgekeerde, van je heel goed voelen terug naar normaal, wordt veel minder onthouden). Volg Je een of andere alternatieve behandeling, dan is het heel gewoon dat je daar in vele gevallen beter van wordt. Dat zou ook zonder dat middel gebeurd zijn. We zien echter gemakkelijk patronen waar er geen zijn. Zo denkt de helft van de mensen die ondervraagd worden over kruiden dat deze geen bijwerkingen hebben, terwijl ze die wel hebben.
Een tweede belangrijke factor is die van de relatie tussen de behandelaar en de patiënt. Vertrouwen, luisteren en aandacht te doen wonderen. In dezelfde lijn ligt de neiging van sociale welwillendheid. Patiënten zeggen graag tegen hun arts dat ze goed geholpen zijn, artsen tegen hun patiënten dat ze goed bezig zijn. Een vierde factor is het placebo-effect. Ondertussen wel bekend van naam, maar veel krachtiger dan de meesten denken, ook op onverwachte manieren. Het werkt bijvoorbeeld ook in de diergeneeskunde, via het baasje. Tot lot is er het niet te verwaarlozen feit dat samen met de alternatieve behandeling er dikwijls ook reguliere geneesmiddelen genomen worden. Die wel werken. In heel wat kruidenmiddeltjes zitten daarenboven bijvoorbeeld werkzame bestanddelen, iIIegaal gekopieerd uit reguliere geneesmiddelen. In ongecontroleerde doseringen en ongehoorde combinaties, met alle gevolgen van dien.
AI die misleidende factoren moeten in een degelijke klinische proef worden uitgesloten. En dan is de conclusie duidelijk. Hoe beter de studies, hoe minder effect men vindt. En zo zie je dat je goede wetenschap nodig hebt om tot betrouwbare kennis te komen en om het kaf van het koren te scheiden. Het is ook heel aannemelijk is dat zoveel dokters in bijvoorbeeld homeopathie geloven, ondanks hun wetenschappelijke opleiding. Ze zijn ooit een jonge arts geweest die van zijn chef leert dat je bij bepaalde symptomen dit of dat homeopa1isch middel voorschrijft. Sommige mensen worden beter en komen later dankbaar bij je terug. De mensen die niet beter werden of die homeopathie maar niks vinden, zie je echter niet meer terug. Als eenzaam praktiserend arts heb je dus, zonder het vogelperspectief van klinische studies, een heel selectieve kijk op de wereld. Je kent alleen de successen. Zo kan het gebeuren dat je steeds sterker gaat geloven in de methode die je gebruikt. En die overtuiging groeit almaar meer. Dat zijn mensen waar je zwaar ruzie mee krijgt als je zegt dat hun middeltjes niet werken. Hun overtuiging is bovendien sterk verankerd in een maatschappelijke positie en een stevig inkomen.
Het placebo-effect is het niet specifieke effect of het verwachtingseffect, een (soms onverwacht) positief effect dat te zien is bij het toedienen van een niet actieve stof op het zelfgenezende vermogen. Het placebo-effect wordt naar men aanneemt veroorzaakt door het vertrouwen, het geloof, de hoop en de verwachting die (onbewust) ontstaan door 1) de behandelaar en 2) het geconsulteerd worden voor een klacht en 3) de daaropvolgende behandeling. Het placebo-effect is een actief bestanddeel van elke therapeutische interactie, vaak zelfs het meest krachtige bestanddeel.
Placebo wordt het meest gebruikt in de betekenis van een positief verwachtingseffect op genezing, maar een negatief verwachtingseffect op genezing kan ook. Hiervoor wordt wel eens de term nocebo gebruikt. Meestal wordt ook een negatief verwachtingseffect een placebo-effect genoemd, omdat het nog steeds om een verwachtingseffect gaat.