Categorie: Skepticisme

Een van de argumenten die men weleens te horen krijgt als men zich kritisch uitlaat over homeopathie is dat homeopathie in iedere geval relatief ongevaarlijk is. Uiteindelijk krijgt de patiënt door het verdunningsprincipe dat men toepast alleen maar wat water, alcohol of een suikerpilletje toegediend. “Het werkt niet maar het helpt wel”, door het placebo-effect. Het is niet de eerste keer dat ik dit neerpen maar het mag nog wel eens gezegd worden. Homeopathie is een pseudowetenschap waar nagenoeg eenduidig van is aangetoond (in vele, vele studies) dat ze niet werkt en op geen enkele manier het placebo-effect kan ontstijgen. Het echte gevaar is echter het is het geloof dat homeopathie werkt. En dat argument gaat ook wel op zolang men maar over een eenvoudige verkoudheid of een griepje praat. Daar zijn geen echte werkzame reguliere medicijnen voor en men zal die moeten uitzieken.

Dat wordt echter anders als men bijvoorbeeld, voor men op vakantie gaat naar Afrika, bij de homeopathische arts langsgaat en die je dan een homeopathisch middel als bescherming tegen malaria geeft i.p.v. echte medicijnen. Dan geloof je misschien dat je bescherm ben maar dat is niet het geval. In zo’n geval is dat echt gevaarlijk voor je gezondheid. Nog gevaarlijker wordt het als organisaties zoals “Homeopaten zonder grenzen ” zogenaamde hulp gaan verlenen in crisisgebieden, zoals bv bij de Ebola epidemie.

Recentelijk zat ik het NWT magazine van December 2010) te lezen en naar aanleiding van een artikel dat ik daarin las heb ik er spijt van gekregen dat ik dit nummer niet gekocht heb. Het artikel waarnaar ik refereer is geschreven door Maarten Keulemans, Jet Salomons en Petra Tiemens en is getiteld “Waar maar raar” (nwtmagazine, december 2010, p. 23-31). In het artikel worden verschijnselen besproken die vroeger min of meer onder het  paranormale vielen maar waar voortschrijdend wetenschappelijk inzicht er soms toe geleid heeft dat we deze beter kunnen duiden. Ook vind ik dat ik dat dit artikel een goede ondersteuning is voor het “Scheermes van Occam”, het bevestigd wederom dat we geen bovennatuurlijke fenomenen hoeven aan te roepen ter verklaring van het waargenomene, het reële universum bevat nog genoeg verrassingen. Verschijnselen die in dit artikel besproken worden zijn Hypnose, Uittreding, Mystieke ervaringen, Verschijningen, Visioenen, Stemmen horen, Voodoo  en Accupunctuur. Het gaat me iets te ver om deze verschijnselen in detail te bespreken, men kan daarvoor beter zelf het artikel lezen. Ik wil me beperken tot de voornaamste conclusies.

Op basis van PET en MRI scans heeft men kunnen vaststellen dat hypnose  inderdaad een fysiologisch effect heet. Door een specifiek hersengebied te beïnvloeden wordt de aandacht min of meer afgeleid van de pijn die men voelt. Ook lijkt onderzoek te bevestigen dat men een duidelijk onderscheid kan maken tussen hypnose en het placebo effect.

Over het veel voorkomende uittreding gevoel  kan men kort zijn. Het is gelukt om dit in het lab op te roepen (Olaf Blanke, Nature 19 September 2002; Science, 24 augustus 2007; The New England Journal of Medicine, 1 November 2007; Journal of Neuroscience, 19 januari 2005). Het belangrijkste dat men in deze moet onthouden is dat mensen die dit gevoel ondergingen niet in staat waren om (bv)  te beschrijven welk voorwerp er boven op een kast lag. Het is mogelijk om het gevoel van het  zelf te ontregelen waardoor het brein met een krachtige illusie antwoord nl het gevoel van buiten het lichaam te treden. Het is en blijft dus echter een illusie.

Mensen die geregeld mystiek ervaringen ondergaan (priesters, mystici, etc) worden tegenwoordig ook uitgebreid onderzocht. Mystieke ervaringen kan men koppelen aan vier verschillende patronen van hersenactiviteit. Blijkbaar is er niet een enkele vorm van meditatie maar zijn er meerdere manieren. Waarschijnlijk hebben we hier met een evolutionair mechanisme te maken. Religie maakt het mogelijk om hechtere groepsverbanden te smeden hetgeen een evolutionair voordeel oplevert. Ook schijnt meditatie er toe bij te dragen dat het immuunsysteem versterkt wordt en de stress verminderd. Het is me echter niet helemaal duidelijk of het een niet automatisch het gevolg is van het ander (meditatie à rust nemen à minder stress à beter voor het immuun systeem). Ik vraag me dus af of voldoende rust nemen niet hetzelfde resultaat oplevert.

Verschijningen schijnt men te kunnen koppelen aan geluidsgolven met lage frequenties (19 Hz). Deze schijnen angstgevoelens te kunnen oproepen.

Het stukje over visioenen vond ik niet erg overtuigend. Mogelijk dat magneetvelden het brein “paranormale” ervaringen kunnen bezorgen, maar er is nog veel discussie gaande over dit onderwerp.

Mensen die stemmen horen die anderen niet kunnen horen ondergaan deze beleving waarschijnlijk door een stimulatie van de primaire auditieve cortex , hetgeen men met fMRI-scans heeft waargenomen (Iris Sommer, UMC Utrecht). De stemmen komen dus niet van buiten maar ontstaan in de hersenen. Op de fMRI scans is te zien dat zes seconden voordat de stemmen beginnen er een verandering in activiteit in de parahippocampus optreedt, waar herinneringen liggen opgeslagen. Mogelijk dat een hogere dopamine-afgifte in de hersenen er bij auditief hallucinerende mensen voor zorgt dat herinneringen minder goed worden onderdrukt.

Voodoo, of het geloof in de woorden van een autoriteit. Mensen kunnen klachten krijgen omdat ze geloven dat ze die zullen krijgen. We hebben allen wel eens van het placebo effect gehoord, waarbij de kracht van de suggestie genezend werkt. Bij het nocebo effect (http://en.wikipedia.org/wiki/Nocebo) vindt het omgekeerde plaats, de kracht van de suggestie wekt negatieve effecten op. Sommigen mensen lijken gevoeliger te zijn voor de bijwerkingen die in de bijsluiter van een geneesmiddel vermeldt staan zodra ze deze gelezen hebben.

Accupunctuur is in deze weer wat interessanter, de meeste claims die gemaakt worden over de effectiviteit van accupunctuur zijn niet van een placebo effect te onderscheiden. Edzard Ernst een van de onderzoekers die in een aantal studies heeft aangetoond dat het niet werkt voor pijnonderdrukking. Bij een kwaal lijkt accupunctuur echter wel effect te sorteren nl misselijkheid die ontstaat na een operatie, door chemotherapie, bij zwangerschap of door wagenziekte. Deze misselijkheid lijkt te voorkomen te zijn door een naald in accupunctuurpunt p6 te steken. Stimuleren van het P6 punt vermindert spiersamentrekkingen in de maag en zorgt er voor dat de onderste slokdarm-kringspier minder verslapt, waardoor de neiging tot braken afneemt.

Paranormalia die het niet haalden en die naar jaren van onderzoek als onzin afgeserveerd kunnen worden zijn Homeopathie (meta-analyse van 110 studies, gepubliceerd in The Lancet op 27 augustus 2005), Wichelroedes (ideomotorisch effect), Astrologie (de neiging van mensen om algemene uitspraken op zichzelf te betrekken), Telepathie (talloze experimenten bevestigen dat het niet bestaat) en Aardstralen (bestaan niet).

Bovenstaande is een samenvatting van het artikel waarbij ik geprobeerd heb me op de essentie te richten. Op een aantal punten is het artikel iets genuanceerder dan mijn samavatting.

Er is veel onderzoek gedaan dat bewijst dat veel alternatieve geneeswijzen niet helpen. Een centrale vraag wordt dan echter: als er zoveel overtuigend bewijs is dat het overgrote deel van al die alternatieve therapieën niet werkt, hoe komt het dan dat zoveel mensen er zo tevreden over zijn en er zich zo goed bij voelen? Hoe verklaar je dat het niet werkt maar wel helpt?  Dat is inderdaad de hamvraag en er zijn een aantal uiteenlopende verklaringen die elkaar naadloos aanvullen en versterken. Ten eerste is er wat we in de statistiek de ‘regressie naar het gemiddelde’ noemen. Je voelt je heel sIecht en wat later voel je je weer normaal. (Het omgekeerde, van je heel goed voelen terug naar normaal, wordt veel minder onthouden). Volg Je een of andere alternatieve behandeling, dan is het heel gewoon dat je daar in vele gevallen beter van wordt. Dat zou ook zonder dat middel gebeurd zijn. We zien echter gemakkelijk patronen waar er geen zijn. Zo denkt de helft van de mensen die ondervraagd worden over kruiden dat deze geen bijwerkingen hebben, terwijl ze die wel hebben.

Een tweede belangrijke factor is die van de relatie tussen de behandelaar en de patiënt. Vertrouwen, luisteren en aandacht te doen wonderen. In dezelfde lijn ligt de neiging van sociale welwillendheid. Patiënten zeggen graag tegen hun arts dat ze goed geholpen zijn, artsen tegen hun patiënten dat ze goed bezig zijn. Een vierde factor is het placebo-effect. Ondertussen wel bekend van naam, maar veel krachtiger dan de meesten denken, ook op onverwachte manieren. Het werkt bijvoorbeeld ook in de diergeneeskunde, via het baasje. Tot lot is er het niet te verwaarlozen feit dat samen met de alternatieve behandeling er dikwijls ook reguliere geneesmiddelen genomen worden. Die wel werken. In heel wat kruidenmiddeltjes zitten daarenboven bijvoorbeeld werkzame bestanddelen, iIIegaal gekopieerd uit reguliere geneesmiddelen. In ongecontroleerde doseringen en ongehoorde combinaties, met alle gevolgen van dien.

AI die misleidende factoren moeten in een degelijke klinische proef worden uitgesloten. En dan is de conclusie duidelijk. Hoe beter de studies, hoe minder effect men vindt. En zo zie je dat je goede wetenschap nodig hebt om tot betrouwbare kennis te komen en om het kaf van het koren te scheiden. Het is ook heel aannemelijk is dat zoveel dokters in bijvoorbeeld homeopathie geloven, ondanks hun wetenschappelijke opleiding. Ze zijn ooit een jonge arts geweest die van zijn chef leert dat je bij bepaalde symptomen dit of dat homeopa1isch middel voorschrijft. Sommige mensen worden beter en komen later dankbaar bij je terug. De mensen die niet beter werden of die homeopathie maar niks vinden, zie je echter niet meer terug. Als eenzaam praktiserend arts heb je dus, zonder het vogelperspectief van klinische studies, een heel selectieve kijk op de wereld. Je kent alleen de successen. Zo kan het gebeuren dat je steeds sterker gaat geloven in de methode die je gebruikt. En die overtuiging groeit almaar meer. Dat zijn mensen waar je zwaar ruzie mee krijgt als je zegt dat hun middeltjes niet werken. Hun overtuiging is bovendien sterk verankerd in een maatschappelijke positie en een stevig inkomen.

Het placebo-effect is het niet specifieke effect of het verwachtingseffect, een (soms onverwacht) positief effect dat te zien is bij het toedienen van een niet actieve stof op het zelfgenezende vermogen. Het placebo-effect wordt naar men aanneemt veroorzaakt door het vertrouwen, het geloof, de hoop en de verwachting die (onbewust) ontstaan door 1) de behandelaar en 2) het geconsulteerd worden voor een klacht en 3) de daaropvolgende behandeling. Het placebo-effect is een actief bestanddeel van elke therapeutische interactie, vaak zelfs het meest krachtige bestanddeel.

Placebo wordt het meest gebruikt in de betekenis van een positief verwachtingseffect op genezing, maar een negatief verwachtingseffect op genezing kan ook. Hiervoor wordt wel eens de term nocebo gebruikt. Meestal wordt ook een negatief verwachtingseffect een placebo-effect genoemd, omdat het nog steeds om een verwachtingseffect gaat.

Iedereen is geneigd zich onmiddellijk te herkennen in vage en algemene beschrijvingen die men dan ziet als typerend voor de eigen unieke persoonlijkheid. In 1948 voerde Betram Forer, een Amerikaanse psycholoog, een experiment uit met (psychologie) studenten. De studenten werd verteld dat ze deelnamen aan een persoonlijkheidstest waarbij ze na afloop van de test een individuele analyse zouden terugkrijgen. In werkelijkheid kregen alle studenten dezelfde karakterbeschrijving terug die hij had geëxtraheerd uit krantenhoroscopen. De studenten werd ook gevraagd om de karakteromschrijving te beoordelen en ze vonden nagenoeg unaniem dat de analyse hun karakter perfect weergaf (gemiddeld 4.26 op een schaal van 5, een resultaat dat meerdere malen gereproduceerd is).

Enkele voorbeelden van de algemene uitspraken die Forer in zijn beschrijving had opgenomen zijn:

• U wilt graag dat andere mensen U aardig vinden, maar u bent vaak nogal kritisch ten opzichte van uzelf
• Hoewel U aan de buitenkant altijd gedisciplineerd en beheerst lijkt, bent U innerlijk vaak heel zorgelijk en onzeker
• U bent er trots op een onafhankelijke denker te zijn en U aanvaardt de bewering van anderen niet zonder overtuigend bewijs

Het hier beschreven mechanisme wordt vooral door zogenaamde waarzeggers en gedachtelezers gebruikt om mensen het idee te geven dat ze inderdaad paranormale krachten hebben. Ze beginnen een sessie vaak met dergelijke algemene uitspraken en omdat de slachtoffers zich daarin al snel persoonlijk herkennen reageren deze vervolgens door antwoorden te geven die meer gedetailleerde informatie bevatten. Door op deze manier steeds meer informatie uit het slachtoffer zelf te plukken kunnen deze “artiesten” gaandeweg steeds specifiekere uitspraken doen. De techniek staat ook bekend onder de naam “cold reading”.

De oorspronkelijke Cosmos serie werd door Carl Sagan gemaakt. Recentelijk heeft Neil de Grasse Tyson een nieuwe versie gemaakt. Daarin doet deze enkele uitspraken die ik op dit blog ook wil vermelden.

Over “het hebben van antwoorden”:

“It is OK not to know all the answers. It is better to admit our ignorance, than to believe answers that might be wrong. Pretending to know everything, closes the door to finding out what is really there”.

Over de “Wetenschappelijke Methode”:

Scientific lessons were made possible by following a set of codified rules.

Test ideas by observation or experimentation, build upon those that pass, reject those that prove false, follow the evidence no matter where it leads and never stop asking questions.

Lid zijnde van Skepsis heb ik een keer per jaar het voorrecht het Skepsis congres te mogen bijwonen. Dat bevalt elk jaar goed. Het programma kan men op het web vinden maar enkele sprekers maakten een paar opmerkingen die ik op dit blog wilde delen.

Willem Betz

Prof. em. dr. W. Betz was hoogleraar Huisgeneeskunde aan de VUB. Hij is thans ondervoorzitter van SKEPP.  Op dit congres deelde hij zijn ervaringen die hij in België heeft meegemaakt alwaar een poging wordt gedaan om de Wet Colla werkzaam te maken. Hij deed verslag van waarlijk Kafkiaanse ervaringen met ambtenaren en een minister die niet gehinderd door feiten alleen maar politieke doelen nastreven, bereid zijn om alles recht te praten wat krom is en dan ook nog durven te beweren dat ze dit doen om het publiek te beschermen.  Enkele citaten uit zijn lezing:

• Gezondheid is een veel te ernstige zaak om aan de artsen over te laten.
  (Refererend naar de houding van overheid en ziekenfondsen momenteel lijken aan te nemen, ook heel herkenbaar voor Nederlanders)
• De bevolking heeft recht op een goede kwaliteit kwakzalvers.
  (Refererend naar wat deze Wet Colla lijkt te willen bereiken)
• Het verschil tussen osteopathen en chiropractici is dat je de laatsten al van ver weg kunt horen kraken.
• Ze noemen zich niet-conventioneel maar willen wel bij de reguliere geneeskunde gaan behoren, zonder aan de conventie te willen voldoen nl een overtuigend bewijs voor werking te geven.
  (Refereren naar wat al die zgn alternatieve geneeskundige clubjes lijken te willen bereiken met hun campagne om erkend te willen worden)
• We hebben recht op door de staat betaalde zakkenrollers.
  (Wederom refererend naar wat deze Wet Colla lijkt te willen bereiken)

Dap Hartmann

Dr. L. Hartmann is astronoom en universitair hoofddocent innovation management and entrepreneurship aan de TU Delft. Zijn verhaal had als titel het beroemde citaat van Carl Sagan.

Uitzonderlijke beweringen vereisen uitzonderlijk bewijs

Tijdens zijn lezing gaf hij ook verslag van de observatie dat mensen die in allerlei buitenissige zaken geloven (UFO’s, graancirkels, etc.) dit meestal niet beperken tot een buitenissigheid   maar vaak ook voor het hele spectrum gaan.

Oftewel: Een bijgeloof komt nooit alleen.

Hij sloot zijn lezing af met een prachtig Calvin en Hobbes citaat:

Sometimes I think the surest sign that intelligent life exists elsewhere in the universe is that none of it has tried to contact us